Close
3

Taumata 2

Illustration of a woman wearing a cloak and large neck pendant, with people standing in a row behind her.

Hinetūāhōanga

Te Whatu o Poutini 

I konei ka noho ko te whiti tuarua o te oriori nei, o Pōpō!,hei arotahinga mō ngā mahi ako me te rukunga o te tikanga o ngā kōrero o te mōteatea. He hononga ōna ki Te Reo Māori, ngā Tikanga ā-Iwi, te Hangarau me Ngā Toi, ā, e hāpai ana i ngā mahi whakaako me ngā mahi ako i te taumata 2 o Te Marautanga o Aotearoa.

He mea hoahoa ngā ngohe kia horahia he horopaki e rere ai te reo ā-waha – ōkawa mai, ōpaki mai.

Song lyrics on a green background.

Akoranga 1

Whakarongo

Illustration of a woman wearing a cloak and standing in a canoe with a sail. People stand around the canoe, and behind it is a fenced village on a hill.
Te Whainga Matua

E ako ana i ngā whiti tuatahi e rua o te oriori Pōpō!

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou ki te:

  • Taki i te oriori me te whakahua tika i ngā kupu.
  • Tautohu i ngā ariā matua o te whiti tuarua.
  • Tārua i te paki mai i te whiti tuarua.
Ka Hiahiatia
Ngā Mahi

He pai tonu pea ina noho koinei te mea tuatahi ka whakaakona i te ata.
Ka kawea ngā akoranga nei i ētahi nohoanga maha – kei a koutou ko ō ākonga te tikanga mō te āhua o te wehewehe i ngā mahi. 

Te whakarongo

Akoranga ā-akomanga. 

  • Whakamahia te kōnae oro o Pōpō. Tonoa ō ākonga kia kimi i tētahi wāhi i te akomanga e pai ana, e hāneanea ana ki a rātou. Me kati anō ō rātou karu. Tukuna te kōnae oro o Pōpō kia rere. Ka whakarongo rātou ki te katoa o te mōteatea. 
  • Kia mutu te whakarongo, tukuna ēnei pātai hei whakautu mā rātou:

He aha ngā āhuatanga, ngā whakaaro, ngā kare ā-roto rānei i pā mai ki a koe i a koe e whakarongo ana ki te mōteatea nei?

  • Matapakia te mōteatea. Anei ētahi whakamārama e rite ana:

He mea tito a Pōpō e Enoka Te Pakaru, o Te Aitanga-a-Māhaki, i Tūranganui-a-Kiwa. Ko te oriori, he mōteatea ako i te tamaiti ki ngā whakapapa, ki ngā kōrero o tōna iwi, engari he waiata hoki hei whakatau i te pēpē. Tērā ka waiatatia e tētahi o ōna mātua, o ōna tūpuna rānei i te wā e tata ana tana moe. Ā, kia tupu ake te tamaiti, kua mōhio kē ia ki ēnei tino kōrero hei ārahi i a ia i te ao. 

Te whakarongo, te mātakitaki
  • Tukuna anō a Pōpō kia rere hei whakarongo mā ngā ākonga (ko te whiti tuatahi me te tuarua anake), engari me te whakaatu anō i ngā whakaahua e tautoko ana i ngā kōrero. I muri i te whiti tuatahi, ka ohia manomano te akomanga i ngā kupu matua i rongo rā rātou, ka whakamārama anō i aua kupu. Āta tuhia ngā kupu nei.

Ētahi kupu matua o te whiti tuatahi:

–   haruru

–   Kūmara

–   pakake

–   pōpō

–   Tama

–   Tangaroa

–   Tupuna

–   Uenuku

–   waiū

 

Ētahi kupu matua o te whiti tuarua:

–   Hinetūāhōanga 

–   Ngangana

–   Te Aohore

–   Te Aotū 

–   Te Whatu o Poutini

–   Uru 

 

Ko ngā mahi e whai ake nei hei whakaū i te mōhio o ngā ākonga ki ngā kupu nei.

Hangman

Ka mahi takirua, ā-rōpū tokoiti rānei, ka noho tōpū rānei te akomanga katoa ki te kawe i te mahi.

Pangakupu

Whāia tēnei hononga me ngā kupu i puta ake i te whiriwhiringa o te whiti tuatahi me te tuarua hei waihanga pangakupu.

http://www.education.com/worksheet-generator/reading/crossword-puzzle/?gclid=CKbXjuq4wcwCFcOSvQoda4wBQw&gclsrc=aw.ds

Kimi kupu

Whāia tēnei hononga ki te waihanga panga kimi kupu ki ngā kupu kua whakaemitia e koutou.

http://www.education.com/worksheet-generator/reading/word-search/

Te mārama ki te tikanga o ngā kōrero

Tukuna anō ngā whiti tuatahi e rua o Pōpō kia rere, me te hora anō i ngā whakaahua e rite ana. Tonoa ngā ākonga kia āta tirotiro i ngā pikitia, kia āta whakarongo anō ki ngā kupu.  Whiua anō ēnei pātai:
Ki ō koutou whakaaro, he aha te kaupapa/tikanga o ngā kōrero? 
He aha ētahi o ngā mea o roto e mārama/mōhio atu ana koutou?
Ka whakawhiti whakaaro te akomanga mō ngā kōrero, ngā paki kei te whiti 1 me te 2.
Matapakia te oriori. Anei anō ētahi whakamārama e hāngai ana:

Te whiti tuatahi

Ko te wāhanga tuatahi e whakaatu mai ana he oriori tēnei momo mōteatea. Kei te kupu tuatahi tonu – te ‘pōpō’ – tētahi tīwhiri nui. E hiakai ana te kōhungahunga, a Tama, ā, e mahi ana te kaitito ki te whakamauru i a ia ki ana kōrero whakahirahira mō te kai, mō te manu mīharo, a Pouahaokai, mō te atua nei mō Uenuku, me ngā tūpuna nāna i whakawhiti te moana nui ki te tiki i te kūmara i Parinuiterā.

Te whiti tuarua

Ko te whiti tuarua e taki ana i te kōrero mō Hinetūāhōanga rāua ko Poutini. Kei te rārangi tuatahi ngā kōrero mō ngā whakapapa o Hinetūāhōanga. Inā koa:

Hinetūāhōanga Whakapapa PDF

  • HINETUAHOANGA-WHAKAPAPA-A1.pdf
  • 27 KB

Tērā tētahi tangata ko Ngahue te ingoa. He mōkai tāna, he ika, inā kē tōna ātaahua. Ka nui te pūhaehae o Hinetūāhōanga ki tana ika ātaahua, ka hiahia ia māna kē taua ika. I konā, ka rere a Ngahue rāua ko Poutini i Hawaiki, ka whakawhiti i Te Moananui-a-Kiwa, ka tae mai ki Aotearoa. Engari kei muri tata atu a Hinetūāhōanga e whai haere mai ana i a rāua. Ka mea ā, ka tae a Ngahue rāua ko Poutini ki te tai hauāuru o Te Wai Pounamu. I reira ka kitea e Ngahue he wāhi haumaru hei hunanga mō Poutini, i te awa o Arahura. Koia i tapaina ai tērā takutai ko Te Tai Poutini.  

 

Ā, kua noho ko Te Whatu o Poutini tētahi anō ingoa mō te pounamu. Ko Hinetūāhōanga te kaitaiki i te hōanga, koia te kōhatu whakamahia ai hei tārai i te pounamu. 

Te Ako i a Pōpō! – te whiti tuatahi me te tuarua

Te ako ā-kākā


Whakamahia te kōnae oro, te kōnae oro-ataata rānei hei ārahi i ngā ākonga ki te ako i ngā whiti tuatahi e rua o Pōpō. 

 

Ka taki ā-rōpū ngā ākonga i ngā rārangi o te whiti tuatahi. Kia mau pai tētahi rārangi i a rātou, ka tāpiria te rārangi whai i muri ake. Tērā pea ka nui ake i te nohoanga kotahi e mau pai ai ngā kupu – kei te āhua tonu o ō ākonga.

Te whakaū i te tikanga o ngā kōrero

Ka whakamahi papapaki ngā ākonga ki te whakaatu i te wāhanga tino pai ki a rātou o te whiti tuatahi me te tuarua o te oriori. Hei tauira, ko te paki o Pouahaokai; ko te paki o Hinetūāhōanga.

 

Whakamāramatia atu ko te papamahi, ko ētahi pikitia ka whakaraupapatia hei taki i tētahi paki. He tino rauemi i roto i ngā mahi kōrero paki me ngā mahi whakarite kiriata, whakaari anō hoki.   

  • Ka tīpakohia e ngā ākonga tētahi wāhanga o ngā kōrero hei arotahinga. Hei tauira, ko Hinetūāhōanga.
  • Ka ohia manomanotia te wāhanga kua tīpakona. Hei tauira:

Hinetūāhōanga

 

–   Ōna mātua – a Uru rāua ko Ngangana

–   Ērā atu o ngā tamariki a Uru rāua ko Ngangana – a Te Aotū rāua ko Te Aohore

–   Hawaiki

–   Poutini

–   Ngahue

–   Tūhua

–   Te Tai Poutini

–   Arahura

–   Huna

 

Ka kōwhiria e tēnā, e tēnā ākonga kia whā ngā whakaaro matua hei whakaatu māna ki tana papapaki. Hei tauira:


–   a Hawaiki

–   a Ngahue rāua ko Poutini

–   a Tūhua

–   a Arahura

 

  • Ka pōkaihia te pepa A4 kia whā ngā tapawhā iti. Ka whakaahuatia aua whakaaro matua e whā ki tēnā, ki tēnā wāhanga o te pepa. Māu e whiriwhiri te roa e whakaaetia ana mō te mahi nei, kia kore ai e roa rawa.
  • Ka mahi takirua ngā ākonga ki te whakaatu i ā rātou papapaki ki ō rātou hoa. Mā ia ākonga e kōrero atu ki tōna hoa he aha ngā āhuatanga matua kua pā, kei te mahia rānei i ia pikitia. Whakatenatenahia te hoa whakarongo kia patapatai, kia whakaputa whakaaro rānei ki te papapaki a te hoa.
He Huatau Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

  • Ki te taki i ngā whiti tuatahi e rua o te oriori Pōpō!
  • Ki te tautohu i ngā ariā matua o ngā whiti tuatahi e rua o Pōpō!
  • Ki te takirua i tētahi wāhanga o te oriori i ō rātou ake kupu. 

Akoranga 2

Te Pūtakenga mai o te Pounamu

Illustration of a woman wearing a cloak and holding onto a huge fish.
Te Whainga Matua

E whakarongo ana ki te pūrākau o Hinetūāhōanga rāua ko Poutini.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou:

  • I te kōrero o Hinetūāhōanga rāua ko Poutini.
  • Ki te tukurua i te paki, ki ā rātou/mātou ake kupu.
Ngā Mahi

Te whakarongo me te matapaki

  • Whakaarahia ake he kōrerorero i waenganui i te akomanga mō te pounamu me te hōanga. Tuhia ngā whakaaro ka ara ake ki tētahi pepa rahi hei whakapiri ki te pakitara. Anei ētahi pātai hei arataki i ngā whakawhiti kōrero:
    • He aha ngā mea e mōhio kē ana tātou e pā ana ki te pounamu me te hōanga?
    • Nō hea mai ēnei kōhatu?
    • Kitea ai i hea i ēnei rā?
    • He aha i tino taonga ai ēnei momo toka e rua ki ō tātou tūpuna?
    • Ki ō koutou whakaaro, he aha i tāraia ai e ngā tūpuna he kōrero mō te pūtakenga mai o te pounamu me te hōanga, me te huarahi i tae mai ai rāua ki Aotearoa nei?

Me whakamārama atu anō he rerekē ngā kōrero a tēnā iwi, a tēnā iwi mō te taenga mai o ēnei momo kōhatu ki Aotearoa. Anei tētahi kōrero, ko Tā Tīpene O’Regan o Ngāi Tahu, te kaitaki. (Tirohia kei raro nei, whāia rānei tēnei hononga http://www.TeAra.govt.nz/mi/pounamu/page-2)

–   Kōrerohia ngā kupu e whakapae ana koe kāore e mōhiotia e ō ākonga.

–   Āta tohua ngā ingoa tāngata/atua/taniwha/wāhi.  

–   He pai tonu kia tirohia he mahere o Te Moananui-a-Kiwa (o Aotearoa rānei) hei whakaatu i te ara i takahia e Hinetūāhōanga rāua ko Poutini. 

Te Takenga mai o te Pounamu

He kōrero tā tēnā iwi, tā tēnā iwi mō te takenga mai o te pounamu.

 

Nā Tā Tipene O’Regan o Ngāi Tahu tēnei kōrero. 

 

Ko Poutini te kaitiaki o te pounamu. I wehi a ia ki tērā taniwha a Whaitipū, te kaitiaki o te hōanga (sandstone). I ngā wā o mua ko te hōanga hei tapahi i te pounamu.

 

Ka whāia e Whaitipū a Poutini, ka rere tērā ki Tūhua – he motu kei Te Moana-a-Toi, ki reira whakamaru ai. Ka kite a Poutini i tētahi wahine purotu ki reira, ko Waitaiki, e heke iho ana ki te kaukau i te wai. Mīharo katoa a Poutini ki tōna ātaahua. Nā te kaha rawa o tōna hiahia ki te wahine rā, ka kapohia e Poutini, ka kāhakina ki tuawhenua.

 

Kia mōhio a Tamaāhua – te tāne a Waitaiki – kua ngaro tana wahine, ka karakia i tana karakia huri kaupapa ki te wānanga kei hea tana wahine. Kātahi ka whiua e Tamaāhua tana teka torotoro; nāwai, ka tohu te teka rā ki te takiwā kei reira a Poutini.

 

Kātahi ka arumia e Tamaāhua a Poutini, ā, ki Te Wai Pounamu rā anō. I te awa o Arahura ka kitea. Ka kite atu a Poutini ka mōhio, kua mau ia. Nā te nui o tana wehi ki a Whaitipū, ka hurihia e Poutini a Waitaiki hei pounamu, kia rite ki a ia ake te āhua. Kātahi ka whakatakotohia e Poutini te wahine rā ki te awa o Arahura, i te hononga mai o tētahi kōawa; nō muri ka mōhiotia ai taua kōawa, ko Waitaiki. Tatū ki ēnei rā, he wāhi nui a Arahura me Waitaiki mō te pounamu. Kāhore a Tamaāhua i kite i a Poutini, ka rere tērā kia puta ki tai.

 

Tatū ki ēnei rā, ko Poutini te kaitiaki o te whenua me te pounamu. Koirā te take tapaina ai taua rohe ko Te Tai Poutini. [1] 

Te pakiwaitara o Hinetūāhōanga rāua ko Pounamu

Kia rua ngā kōrerotanga i te paki nei. I muri, mahia ētahi kēmu hei whakaū i te mārama ki ngā kōrero o te paki nei, me te mau o ngā kōrero ki ngā mahara o ngā akonga. 

 

–   Ko Wai Au? 


Wehewehea ngā ākonga ki ō rātou anō rōpū iti. Tuhia ngā ingoa o ngā kiripuaki o te paki ki te papa tuhituhi. Ka kōwhiria e tētahi ākonga tētahi kiripuaki, ā, ka waiho mā te akomanga e whiriwhiri ko wai, mā te patapatai i a ia. Heoi anō, ko te ‘Āe’ me te ‘Kāo’ anake ngā whakautu ki ngā pātai e whakaaetia ana. Nō reira, me tuku ko ēnei momo pātai:

 

–   He tāne koe?

–   He mōkai tāu?

 

Ko te rōpū tuatahi ka tika tā rātou whakatau ko wai tō kiripuaki, ko ia te toa.  

  • Whakaraupapatia 

Tuhia kia kotahi te rerenga poto mō ia wāhanga o te paki (hui katoa, ka 6 ki te 10 ngā rerenga). Tāia kia whiwhi tauira ai ia rōpū o ngā rerenga katoa. Tapahia ngā rerenga kia noho wehe tētahi i tētahi. Tohaina te huinga rerenga ki ia rōpū. Ko tā rātou, he tuitui anō i ngā rerenga me te whai kia tika te raupapa, i runga anō i tō rātou mārama ki ngā āhuatanga i pā i te paki. Kia oti katoa, ka pānui ia rōpū i tāna paki poto ki te akomanga.

  • Te Hangman me te Whakatika Kupu kua Hē te Takoto o ngā Pū

Hīkina ēnei kēmu māmā hei ako i ngā ingoa wāhi, tūpuna, taniwha, atua kua puta ake i te oriori. 

He Huatau Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

  • Ki te raupapa tika i te kōrero o Hinetūāhōanga rāua ko Poutini.
  • Ki te tautohu ngā wāhi e whakaingoa ana i te kōrero o Hinetūāhōanga rāua ko Poutini.

 

Akoranga 3

Whakapapa

Illustration of four women in front of a fenced village, wearing cloaks and headdresses.
Te Whainga Matua

He āta tirotiro i tēnei mea te whakapapa, me te tātai, te wehewehe, te whakarōpū a te Māori i ngā hanga o tōna ao me te ao nui atu.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou ki te:

  • Taki i ngā whakapapa o Hinetūāhōanga.
  • Tito rotarota e māmā ake ai te maumahara ki ngā whakapapa.
Ka Hiahiatia
  • Te whakapapa o Hinetūparimaunga 
    HINETŪPARIMAUNGA-WHAKAPAPA-A2.PDF
Hinetūparimaunga Whakapapa A2 PDF

  • HINETUPARIMAUNGA-WHAKAPAPA-A2.pdf
  • 85 KB
Ngā Mahi

He aha te mana o te whakapapa ki tā te Māori titiro?

  • Anei tētahi whakamārama e taea ana:

Mā roto i te whakapapa, tātai mai ai te Māori i a ia i te orokohanga rā anō o te ao. I roto i te whakapapa, whakaraupapahia ai ngā mea katoa o roto o te ao Māori. [2]

 

Mō te roanga atu o te kōrero, haere ki Te Ara/Whakapapa.

http://www.teara.govt.nz/mi/whakapapa

  • Whakaaturia te whakapapa o Hinetūparimaunga [3], te atua o ngā maunga me ngā pari.
Hinetūparimaunga Whakapapa A2 PDF

  • HINETUPARIMAUNGA-WHAKAPAPA-A2.pdf
  • 85 KB

Ka moe a Tāne i a Hinetūparimaunga, 

 

ka puta ko Parawhenuamea te atua o te wai ka puta mai i te whenua. 
Ka moe ia i a Pūtoto 
ka puta ko Hineukurangi, te atua o te uku. 
Nā Hineukurangi rāua ko Rakahore 
a Pounamu rāua ko Hinetūāhōanga. 

 

Ki tā te Māori, he whānau te ao katoa. Kei roto i ngā whakapapa me ngā kōrero tuku iho e whakamāramatia ana ngā paiherenga o tēnei whānau. He whakapapa tēnei o ngā uri o Tāne (atua o te ngahere) rāua ko Hinetūparimaunga (atua o ngā maunga me ngā pari). E ai ki te tikanga whakaaro o mua, he uri te kōhatu, te wai, te one, ā, kei te whakapapa nei kitea ai tērā āhuatanga. [4] 

  • Ka tirotiro ngā ākonga ki ngā whakapapa o Hinetūparimaunga, ka heke ki a Hinetūāhōanga, tae iho ki a Hinetūāhōanga me Pounamu. Kia kite rātou, katoa ngā uri o Rakahore rāua ko Hineukurangi, he momo toka. 
Te ako ā-kākā
  • Ka ako ā-kākā ngā ākonga i te whakapapa o Hinetūparimaunga, heke iho ki a Hinetūāhōanga. Hoki atu, hoki atu te taki, kia tuhia ki te rae. 

Ka moe a Tāne i a Hinetūparimaunga, 
ka puta ko Parawhenuamea te atua o te wai ka puta mai i te whenua. 
Ka moe ia i a Pūtoto 
ka puta ko Hineukurangi, te atua o te uku. 
Nā Hineukurangi rāua ko Rakahore 
a Pounamu rāua ko Hinetūāhōanga.

 

Ko tēnei rānei:

 

Ka moe a Tāne i a Hinetūparimaunga
Ka puta ko Parawhenuamea
Ka moe a Parawhenuamea i a Pūtoto
Ka puta ko Hineukurangi
Ka moe a Hineukurangi i a Rakahore
Ka puta ko Hinetūāhōanga rātou ko Tauira-ka-rapa, ko Whatuaho, ko Hinetauira. 

 

  • Ka tahuri ngā ākonga ki te rangahau, ki te tuhi i ngā ingoa o ngā uri o Rakahore rāua ko Hineukurangi. Me tito rotarota pea ngā ākonga, kia mau pai ai ngā ingoa nei.
  • Mā te pouako anō pea e rangahau ngā kōrero mō te hanganga e tū ana ki Ngā Kāri o Kirikiriroa, Ngā Uri o Hinetūparimaunga. Nā Chris Booth rāua ko Diggeress Te Kanawa i hanga.

http://www.chrisbooth.co.nz/view-works/nga-uri-o-hinetuparimaunga/

Hangaia tētahi rākau whakapapa

He rākau whakapapa ā ētahi pūkōrero, ko tā te rākau nei, he āwhina i a rātou ka taki ana rātou i ngā whakapapa, i ngā tūpuna i ā rātou whaikōrero. Me hanga e tēnā, e tēnā ākonga tāna ake rākau whakapapa, ko te whakapapa o Hinetūāhōanga, mai i a Papatūānuku, heke iho, te kaupapa.

  • Me whai rākau ia ākonga, kia āhua 500 mitarau te roa – he peka rākau kua taka, he tāwhaowhao, he kōrari, he aha atu rānei.
  • Ka tāpiria atu he tēpa ki ōna anō wāhi o te rākau, kātahi ka peitahia a waenganui o te tēpa.  
  • Ki tēnā, ki tēnā o ngā tāhei ka oti mai, ka peitahia e ngā ākonga he mea hei tohu i ia tupuna, i ia tātai whakaheke.
  • Mā ngā rākau nei rātou e āwhina kia maumahara ai rātou ki te whakapapa o Hinetūāhōanga.
  • Tirohia te hononga:http://www.moonfrye.com/diy/nature-craft-painted-sticks/
He mahi turuki
  • Ka mahi ā-rōpū iti ngā ākonga ki te tito haka, waiata rānei, mō te whakapapa o Hine-tua-hōanga, hei āwhina i a rātou ki te pupuri i te raupapa o ngā ingoa ki ō rātou pūmahara. 
  • Me matapaki anō tēnei mea te rerekētanga ā-rohe, ā-iwi. He paku rerekē pea ngā kōrero, ngā ingoa o ngā atua, o ngā tūpuna o Te Ao Tūroa i tēnā waka, i tēnā waka, i tēnā iwi, i tēnā iwi. 

He Huatau Aromatawai

Horahia he mahi aromatawai mā ngā ākonga, pēnei i ēnei e whai ake nei:

  • Tuhia he whakapapa māmā hei whakaatu i te tātai whakaheke o te pounamu, mai i a Rangi rāua ko Papa.
  • Whakaingoatia kia rima, nui ake rānei, ngā atua mai i te tātai whakapapa o Hinetūparimaunga, me te tautohu anō ko wai ōna uri.
  • Whakaingoatia kia 3–5 ngā tamariki a Rakahore rāua ko Hineukurangi. 

Akoranga 4

Pounamu, Pounamu

Illustration of a large fish and a person in the water, with mountains behind and seagulls flying above.
Te Whāinga Matua

He rangahau i ētahi momo pounamu, me te whakaatu ā-waha i ngā kōrero ka hua ake.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga/mātou ki te:

  • Rangahau kōrero mō te pounamu.
  • Whakaputa i ngā kōrero ka hua ake i te rangahau, ki tētahi whakaaturanga ā-waha, ki te whakaaturanga PowerPoint rānei.
  • Waihanga i tētahi mahi toi, ko tētahi momo pounamu hei tūāpapa mō te mahi.
Ka Hiahiatia
  • Te ipurangi
  • He rorohiko, he paparorohiko rānei
  • He pepa a3
  • He kāpia
  • He peita
  • He moheni, he mea anō nō te taiao, hei mahi toi piripiri 
Ngā Mahi
He aha tēnei mea, te pounamu?

Ka arataki te kaiako i tētahi kōrerorero i te akomanga mō te pounamu, e kite ai ia he pēhea rawa te mōhio o ana ākonga ki tēnei mea te pounamu. Ki tētahi pepa rahi, whakarārangitia ngā kupu matua e rite ana, pēnei i ēnei:


–   Te Wai Pounamu

–   taonga

–   momo kōhatu

–   whakapapa

–   toka

–   kākāriki

–   toki

–   merepounamu

–   awa

–   maunga 

 

Ka whakatakina e te kaiako te whakapapa o Tauirakarapa me ngā momo pounamu i puta i a ia.

Tauirakarapa Whakapapa A4 PDF

  • TAUIRAKARAPA-WHAKAPAPA-A4.pdf
  • 70 KB
  • Whakamārama atu ki ngā ākonga kei tēnā, kei tēnā iwi ōna anō tauira o ngā whakapapa, he rerekē tētahi i tētahi. Heoi anō, ko tēnei tauira pea me ngā kōrero e whai ake ana hei whakatenatena i te ākonga kia rangahau i tētahi momo pounamu, me te kimi i ētahi meka e toru, e whā rānei e pā ana ki taua pounamu. Tērā ka kawea takitahitia ngā mahi, ka kawea rānei ki ngā rōpū iti. 


Ko Te Tai Poutini, i Te Wai Pounamu, te kāinga o te pounamu. Kei Te Wai Pounamu anahe, kāore e kitea e takoto māori ana ki te whenua Te Ika a Māui. He tino taonga te pounamu nā Ngāi Tahu. Mai i rā anō, he mea hokohoko e ngā iwi Māori huri noa i Aotearoa, e pai ai tā rātou tārai taputapu, tārai taonga mā rātou ki te pounamu.

 

He toka tino mārō te pounamu. E whā neke atu ngā momo pounamu e mōhio nuitia ana, koia ēnei ko te kawakawa, te īnanga, te kahurangi me te tangiwai. Kei a Ngāi Tahu anō ētahi atu ingoa mō ēnei, me ētahi atu momo. Ko ētahi, ko te totoweka me te kōkopu. 

 

  • Ka whāia e te ākonga ēnei hononga (ētahi atu hononga rānei) ki te kōwhiri i tētahi momo pounamu hei rangahau māna. 

Anei te hononga ki ngā kōrero reo Māori: http://www.teara.govt.nz/mi/pounamu/page-1

Anei te hononga ki ngā kōrero reo Pākehā: https://www.ngaitahupounamu.com/rock-types

 

Ko ēnei pātai hei arataki i ō rangahautanga:

 

–   He aha te ingoa o te momo pounamu kua kōwhiria e koe?

–   Ka kitea i hea?

–   He aha ōna tino āhuatanga – te tae, te whakatīaho?

–   I ahu mai tōna ingoa i hea?

–   Kimihia he whakaahua o tētahi taonga kua tāraia ki tēnei momo pounamu.

 

  • Ko te pūrongo ā-waha poto, ko te whakaaturanga PowerPoint rānei me te kōnae reo, hei whakaatu i ngā kitenga. 
He taonga te pounamu
  • Whakaaturia ētahi whakaahua o ngā taonga kua tāraia ki te pounamu. Hei tauira, he hei tiki, he mere pounamu, he toki.

Anei he whakamārama:

 

Kei tēnā iwi, kei tēnā iwi ā rātou kōrero mō ā rātou taonga pounamu. Ka tapā he ingoa ki te toki, te mere, te toki poutangata rānei. He tapu ēnei taonga, he nui ō rātou mana. He whakahokinga mahara te taonga pounamu ki ngā tūpuna me ā rātou pakanga. He maha ngā waiata a ngā tūpuna mō ā rātou taonga pounamu. [5]

 

Ka haere tonu pea ko te kōrero e whai ake nei, nō roto mai i Te Ara, mō tētahi toki poutangata, ko Te Āwhiorangi te ingoa.

Te Āwhiorangi

He nui ngā kōrero a ngā iwi mō te toki rā a Te Āwhiorangi, anei tā Ngā Rauru:

 

Ko Te Āwhiorangi te toki a Tāne nāna i tapahi ngā uaua hono i a Ranginui rāua ko Papatūānuku. Whāia, ka tū ko Te Āwhiorangi hei tohu mō te mana o ngā toki katoa.

 

Ka heke te toki i ngā kāwai ariki, mai i a Tāne taka iho ki a Turi te rangatira o runga i te waka Aotea. Nā Āwhiorangi taua waka i auaha. Nā te nui o te tapu me te māharahara kei raweketia a Te Āwhiorangi, ka whakamoea e Rangitaupea ki runga ake o tētahi whara (ana kōiwi). Ka moe taua toki mō hia whakatupuranga, tae rawa ki te paunga o te rau tau 1800. Tērā tētahi wahine ko Tōmairangi tōna ingoa, i moe i tana tāne nō Ngā Rauru. Nā tōna kūare ka tūpono taua wahine ki te takotoranga o Āwhiorangi. I tana kitenga i te toki rā, ka hikohiko te uira, ka papā te whatitiri, ka rere te huka. Ka kī a ia, ‘Kotahi te mea i kite au i reira, anō he atua; ka nui taku mataku’.

 

Ka awatea, ka huihui a Ngā Rauru me ētahi atu iwi, ka tuku karakia ētahi tohunga tokorua ki runga i a Āwhiorangi. Kātahi ka hikohiko te uira, ka papā te whatitiri, ka tau te kohu ki te whenua.

 

I te tōmuritanga o te rau tau e 1900 e kī ana te kōrero kei a Ruka Broughton te toki nei e pupuri ana. He tohunga, he kaiwhakaako, he minita Mihingare a Ruka nō te iwi o Ngā Rauru. [6]

 

  • Mai i ngā rangahautanga i mahia i te ngohe o mua atu me ngā kōrero kei tēnei pae tukutuku a Ngāi Tahu, āta tirohia ngā momo pounamu me ngā ingoa o tēnā, o tēnā. https://www.ngaitahupounamu.com/rock-types

Matapakia te pūtakenga mai o ngā ingoa o ētahi momo pounamu – i takea mai hoki te nuinga i ētahi atu mea kei te taiao.

Hangaia he taonga – he toi piripiri
  • Ka kōwhiria e te ākonga he momo pounamu – ka ‘tūhuratia’ rānei he momo pounamu hou (arā, ka kitea tētahi mea i te taiao, ka kīia he momo pounamu hou).
  • Ka kohia he whakaahua, he mea mai i te taiao (he hurumanu, he rau, he aha atu) e whakaata ana i tōna momo pounamu, hei tauira, mō te totoweka, he whakaahua pea o te weka, he hurumanu, he kōhanga manu.
  • Ki te pepa mahi toi A3, ka tuhia te hua o tētahi taonga. Kia āhua kapi tonu te pepa i taua taonga. Kātahi ka tapahia mai.
  • Ko te kāpia hei whakapiri atu i ngā mea i kohia ki taua taonga.
  • Kātahi ka whiriwhiria he ingoa mō te taonga, me te tuhi i tētahi kōrero poto mōna. Anei ēnei whakaaro hei ārahi i te tuhinga o ngā kōrero:

–   Ko wai te ingoa o tō taonga?

–   He mea hanga ki tēhea momo pounamu?

–   Nō hea taua momo pounamu?

–   He pēhea nei te tawhito o te pounamu?

–   Ko wai te iwi nāna taua pounamu?

–   He kōrero rongonui kua puta mō tō taonga? 

 

  • Ka whakaaturia e ngā ākonga ā rātou taonga ki ō rātou hoa – ka mahi takirua rānei, ā-rōpū iti rānei, ka noho tōpū rānei te akomanga ki te kawe i tēnei mahi. Akiakingia ngā ākonga kia whakaputa whakaaro (pai nei) ki ngā mahi toi me ngā whakaaturanga a ētahi atu.
  • Whakairia ngā taonga ki te akomanga hei kai mā ngā kanohi. 
He Huatau Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

  • Te rangahau i tētahi momo pounamu me te whakaatu i ngā kitenga mā te pūrongo ā-waha poto, mā te whakaaturanga PowerPoint rānei me te kōnae reo.
  • Te kōrero mō tōna taonga pounamu ki ō rātou hoa.

[1] Basil Keane. 'Pounamu - Te takenga o te pounamu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 22-Sep-12

URL: http://www.TeAra.govt.nz/mi/pounamu/page-2

[2] Rāwiri Taonui. 'Whakapapa', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 12-Apr-16

URL: http://www.TeAra.govt.nz/mi/whakapapa

[3] Phil Moore and Bruce McFadgen, 'Kōhatu - Ngā whao kōhatu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand,

URL: http://www.TeAra.govt.nz/mi/document/8877/whakapapa-o-nga-kohatu (accessed 5 October 2016) 

[4] Phil Moore and Bruce McFadgen. 'Kōhatu - Ngā whao kōhatu', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 2-Jun-15

URL: http://www.TeAra.govt.nz/mi/document/8877/whakapapa-o-nga-kohatu

[5] Basil Keane. 'Pounamu - He tohu rangatira', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 24-Jun-14 

URL: http://www.TeAra.govt.nz/mi/pounamu/page-5

[6] Basil Keane. 'Pounamu - He tohu rangatira', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 24-Jun-14 

URL: http://www.TeAra.govt.nz/mi/pounamu/page-5