Close
5

Taumata 4

Pourangahua

Ko te whiti tuaono me te whiti tuawhitu o Pōpō! hei arotahinga mō te kōwae ako nei, e ākona ai, e rukua ai te hōhonutanga o ngā kupu o te oriori nei. He hononga ōna ki Te Reo Māori, ngā Tikanga ā-Iwi, me te Hangarau, ā, e hāpai ana i ngā mahi whakaako me ngā mahi ako i te taumata 4 o Te Marautanga o Aotearoa.

 

He mea hoahoa ngā ngohe kia horahia he horopaki e rere ai te reo ā-waha – ōkawa mai, ōpaki mai.

Akoranga 1

Whakarongo, Kōrero
Te Whāinga Matua

He whakataki, he whakarongo, he matapaki tahi anō i te mōteatea nei, i a Pōpō!, me ngā ākonga.

Ngā Koronga Ako

E ako ana ngā ākonga:

  • I te oriori nei, i a Pōpō!.
  • I ētahi o ngā paki, o ngā kōrero e mau mai ana ki roto i a Pōpō!.
Ka Hiahiatia

 

Rārangi Kupu A1

  • RARANGI-KUPU-A1.pdf
  • 32 KB
Pōpō Raupapahia A1

  • POPO-RAUAPAPAHIA-A1.pdf
  • 36 KB
Whiti Kupu A1

  • WHITI+KUPU-A1.pdf
  • 43 KB
Ngā Mahi

Akoranga ā-Akomanga

 

He pai tonu pea ina noho koinei te mea tuatahi ka whakaakona i te ata.

 

Ka kawea ngā akoranga nei i ētahi nohoanga maha – kei a koutou ko ō ākonga te tikanga mō te āhua o te wehewehe i ngā mahi.

Te whakarongo ki a Pōpō!
  • Tonoa ō ākonga kia kati i ō rātou karu (me te takoto anō, ki te pīrangi rātou).  Tukua te kōnae oro o Pōpō! kia rere, tae noa ki te mutunga.
  • I muri mai, tukuna ēnei pātai ki ō ākonga:

He aha ngā āhuatanga, ngā whakaaro, ngā kare ā-roto rānei i pā mai ki a koe i a koe e whakarongo ana ki te mōteatea nei?

 

He āhuatanga anō i pā ki a koe i a koe e whakarongo ana ki te oriori? 

  • Me whakawhiti kōrero mō te mōteatea. Anei anō ētahi whakamārama e rite ana.

He oriori a Pōpō! nō roto o Te Aitanga-a-Māhaki, he mea tito i te 400 tau neke atu ki muri, e Enoka Te Pakaru. He mōteatea nō tuauri whāioio, ā, inā kē tōna ātaahua. E kawea tonutia ana e te ngutu i ēnei rā, ka mutu, e waiatatia ana, e mōhiotia ana rānei huri i te motu.

 

He mea tito te oriori hei whakatō atu i ngā kōrero nui o te iwi ki ngā mahara o ngā kōhungahunga, kia rongo ai rātou i ngā mea pēnei i te whakapapa, i ngā tātai kōrero ā-iwi, i ngā ingoa tūpuna nui, i ngā kōrero mō te orokohanga o tētahi mea, i te wā e nohinohi tonu ana. Ka tukuruatia ēnei tū kōrero, ana ka tupu ake he tamaiti mōhio pai ko wai ia, nō hea ia.

 

He maha ngā kōrero kei te oriori nei mō te taenga mai o te kūmara ki Tūranganui-a-Kiwa. He iti noa pea te kupu ka whakahuatia ake mō tētahi paki, mō tētahi āhuatanga nui rānei, engari ko te tikanga, kia pakeke ake te tamaiti, ka hiahia ia ki te kimi haere i te roanga atu o ngā kōrero e tika ana.

  • Tukuna anō a Pōpō! kia rere, engari me te whakaatu anō i ngā pikitia kua tāia hei tautoko i ngā kōrero. I muri i ia whiti, ka ohia manomano te akomanga i ngā kupu matua i rongo rā rātou i taua whiti. Tuhia ngā kupu nei. (Whakamahia rānei i tēnei rārangi kupu.)
Rārangi Kupu A1

  • RARANGI-KUPU-A1.pdf
  • 32 KB
  • Whakamahia ngā rārangi kupu hei tirotiro anō i ngā whakaaro matua, i ngā paki matua e rere ana i te oriori.
Whiti 1

E whakaatu pū ana he oriori tēnei. He mea waiata hei whakamauru i te kōhungahunga, i a Tama. Ka whakahuatia ake ko Pouahaokai, te manu whakahirahira koia te kaitiaki i te iwi. Ka whakahuatia hoki ko Uenuku, te atua nāna te kūmara, me te whakawhiti a Pourangahua i te nuku o te moana ki te tiki i te kūmara i Parinuiterā.

Whiti 2

Ka horahia te whakapapa o Uru rāua ko Ngangana. Ka whakahuatia te kupu tawhito mō te pounamu, arā, ko Te Whatu o Poutini, me Hinetūāhōanga, te wahine nāna te hōanga (ko te hōanga hoki te kōhatu hei tārai pounamu). Arā hoki te kōrero mō te tūreretanga mai o tētahi tangata ko Ngahue te ingoa, me tana mōkai ika, a Poutini. E hiahia ana a Hinetūāhōanga māna kē taua ika. Ka whāia haerehia e Hinetūāhōanga a Ngahue rāua ko Poutini ki Tūhua, i Te Moana-a-Toi. Kātahi rāua ka rere ki te taha uru o Te Wai Pounamu, ā, ka kitea i reira he wāhi pai hei hunanga mō Poutini, i te Awa o Arahura. Mai i taua wā, riro ana ko Te Tai Poutini te ingoa o taua takutai. 

Whiti 3

E kōrero ana mō Pani, me tana tū hei puna o te kūmara, hei kaitiaki anō i te kūmara. Nā Uenuku i hoatu te kūmara ki a Māuiwharekino. Ka heke mai a Māui i te rangi, ā, i te hokinga ati ki tana wahine, ki a Pani, ka hapū ia, he kūmara kē te uri kei tōna kōpū. Ka hiakai ana tana iwi, ka tata kore te kai, haere atu ana a Pani ki Te Wai o Monaariki, ā, i reira, ka puta ake he kūmara mai i roto i a ia. Ka whaoria ngā kūmara ki tana kete, ā, ka hoki ake ki tōna pā. Heoi anō, i tētahi rangi, ka whāia ia e tētahi tangata, i konā ka mōhio te iwi nō hea mai ana kūmara. Mai i taua wā, heke iho, ka mahi tahi te iwi ki te tiaki i te kūmara. 

Whiti 4

Ko te tīmatanga tēnei o te wāhanga tuarua o te oriori ko te kawenga mai o te kūmara ki Aotearoa te aronga nui, tae atu ki ngā ritenga mō te whakatupu me te hauhake kūmara. Ko te aronga nui o te haurua tuatahi, ko te takenga mai o te kūmara.

 

I te taenga mai o te kūmara ki Tūranga, ka whakaritea he tūāhu. He karakia mō te whakatō kūmara te mahi i kawea ki reira. I tuaina ētahi rākau, he mea āta tohu ko ēhea, hei hanga pou mō te tūāhu. I hangaia anō hoki he momo māhanga hei hopu i ngā wairua kino (he āhua rite ki ngā mea i mahia hei hopu manu).

 

He kaha te whakahuatia ake o te ingoa tāngata, wāhi, taonga, atua anō hoki:

 

  • Ngā Tūpuna – tae atu ki a Turiwhatu (te auwahine o Pourangahua), ki a Waiho (Waio, nō tērā whānau anō i a Te Aotū rāua ko Te Aohore), ki a Kanoa (te taokete o Pourangahua).
  • A Rākaiora, he tohunga i hau ōna rongo i tōna mātauranga nui e pā ana ki te kūmara;
  • A Tūmatauenga rāua ko Rongomaraeroa – he tokorua taukumekume mutunga kore, engari he taukumekume e tautika ai te noho a te tini tāngata ki te ao.
  • “te ahi rara o Rongomaraeroa” – he kōrero mō ngā hapū maha o te rohe.
  • A Te Rangikaupapa – he kākahu mīharo e whai pānga ana ki ngā mahi pakanga.
  • A Matuatonga – he tupuna i eke i te waka o Tākitimu, ko te ingoa anō o tētahi tātua i mauria mai ai te kūmara ki Aotearoa. 
Whiti 5

Ka tīmata tēnei wāhanga ki tētahi kōrero mō te Huripūreiata, i mahi ai a Ruatapu kia tahuri te waka o Kahutiaterangi i a ia e hī ika ana, he whakahāwea nō Kahutiaterangi i a ia. Ka tono a Kahutiaterangi i te tohorā nui, i a Paikea, kia puta ake, ā, ka eke atu ki runga, ka ū ki uta i Whangarā-mai-tawhiti.

 

E ai ki ngā kōrero, ko Manini-kura rāua ko Manini-aro ngā taputapu ngaki i te māra kūmara i mauria mai e Pourangahua mai i Hawaiki. E ai anō ki te kōrero, ko ngā rārangi whakamutunga o te whiti nei, nō roto mai i tētahi toitoi waka, i waiatatia tuatahitia e ngā kaihoe o Tākitimu. 

Whiti 6

Ko Hākirirangi tētahi o ngā wāhine o runga o Horouta, nāna i heri mai te kūmara ki Tūranga. He tohunga ki ngā tini āhuatanga o te kūmara, he mōhio anō me whakatō te kūmara i te puāwaitanga o te kōwhai, i te kōanga. Ko Manawarū rāua ko Āraiteuru ngā ingoa o ngā māra kūmara tuatahi a Hākirirangi.

 

I hoki mai a Pourangahua me te kūmara i Hawaiki mā runga i tētahi manu nui whakaharahara. Ka tae ia ki runga ake o te tahatika o Tūranga, ka hūtia ake e ia ētahi o ngā huruhuru o tana manu, ka tukuna kia heke atu ki te moana. I reira, ka tupu aua huruhuru hei kahikatea, ko Makauri te ingoa. Ā, ko Tokaahuru, koia te ingoa o te pūkawa.  

 

Ko Mangamoteo me Uetanguru, he awa kei te rohe whānui o Tūranga. 

Whiti 7

Ko te kōrero nui i konei, ko te wā hauhake kai me ngā tohu kua eke te tau – ko ngā whetū ēnā, ko te nui o te kai, ko te kohikohi me te rokiroki kai mō te takurua e tū mai nei. 

Te ako i te oriori
Te ako ā-kākā
  • Ko te mahi iāianā, ko te ako i a Pōpō!. Tērā ka noho tōpū te akomanga ki te ako, ka noho rānei ki ētahi rōpū iti, ā, tērā pea mā tēnā, mā tēnā rōpū tētahi whiti. Kia mau mārire tētahi whiti, kua tahuri ki te whiti whai i muri ake. Tukuruatia ngā whakaaro matua (kei runga ake nei) o ia whiti, hei whakataki i te akoranga o te oriori.  Arā anō hoki ngā whakaahua kei te rauemi matihiko o Pōpō!.
  • Kia kaha tonu, kia rite tonu te whakawai, kia mau tangetange ai.
He mahi tautoko

Ko ēnei mahi nei pea hei whakapūmau i ngā mea e ākona ana.

  • Mai i te rārangi o ngā kupu matua, ka tuhia takitahitia e ngā ākonga ngā kupu ki ētahi kāri. Ka riwhiriwhia ngā kāri kia hē te raupapa, kātahi ka mahi ngā ākonga ki te whakatika i te raupapa. Me tīmata mai pea i te wehewehe ki ngā whiti e tika ana. Kātahi ka haere ko te whiriwhiri i te whakatakoto tika, kia rite pū ki te raupapa i whakahuatia ake ai i te oriori. (Whakamahia te 4-RĀRANGI KUPU-A1.PDF.)
  • Tapahia te oriori ki ōna anō rārangi, hei whakaraupapa mā ngā ākonga. Me hoatu he whiti kē ki tēnei rōpū, he whiti kē ki tēnā rōpū. Kia oti te mahi, ka noho tōpū anō te akomanga ki te whakaatu, ki te whakakotahi i ngā whiti katoa. (Whakamahia te 4-PŌPŌ-RAUPAPAHIA-A1.PDF.)
  • Ka āta tirotiro te ākonga i ngā whakaahua o te oriori, ka tā ai i tāna ake whakaahua o te wāhanga o te oriori e tino pai ana ki a ia. Kātahi ia ka noho tahi ki tētahi atu ki te whakaatu, ki te kōrero hoki i tāna i whakaahua ai. Ka whakahoki kōrero te hoa ki te āhua o ana kōrero me tana mahi toi. (Whakamahia te kohinga whakaahua.)
  • Ka mahi ā-rōpū ngā ākonga. Ka tohua he whiti mā tēnā, mā tēnā rōpū, ka hoatu anō hoki te rārangi kupu o taua whiti. Ko tā ia rōpū, he rangahau i tētahi/ētahi āhuatanga ka whakahuatia ake i taua whiti, me te whakaatu ā-waha i tā rātou i kite ai ki te akomanga. Ko te rārangi kupu hei whakawhāiti i te aronga o te rangahau a tēnā, a tēnā rōpū. (Whakamahia te 4-WHITI+KUPU-A1.PDF.)
He Huarahi Whakapakari i te Reo ā-Waha
  • Te whakawai i a Pōpō! me te hiki i te mōteatea i ngā hui
  • Te whakarongo me te whai haere i a Pōpō!.
  • Te kōrerorero tahi i ngā whakaaro, i ngā kare ā-roto ka hua ake mō Pōpō!.
  • Te kapo ā-taringa me te whakaputa ngātahi i ngā whakaaro matua kei te oriori nei e pupuri ana.
  • Te tohatoha i ā rātou ake mahi hei tirotiro mā ētahi atu, me te whakaputa whakaaro ki ngā mahi a ētahi atu
  • Te mahi tahi i roto i te rōpū – te whakaputa whakaaro tahi, te whakarongo anō ki ngā whakaaro o ētahi atu.
He Huatau Aromatawai
  • Ko te āta kite atu kei te mahi ngātahi ngā ākonga.
  • Ko te pai o te waiata a ngā ākonga te hiki i a Pōpō! (ētahi wāhanga rānei o Pōpō!).
  • Ka tika te whakarongo me te whakaputa whakaaro a ngā ākonga ki ngā kōrero a ō rātou hoa.
  • Ka whakaputa ngā ākonga i ō rātou whakaaro ki ngā whakaaro matua o Pōpō!. 

Akoranga 2

Pourangahua
Te Whāinga Matua

He pānui, he tito, he whakatū whakaari ko te kōrero o Pourangahua me ngā Manu Nunui a Ruakapanga te kaupapa.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga:

  • I te kōrero mō Pourangahua me ngā Manu Nunui a Ruakapanga.
  • Ki te whai haere i ngā kōrero me ngā tohutohu o te tuhinga whakaari.
  • Ki te pānui i te tuhinga whakaari me te whakapuaki anō i ngā kare ā-roto e tika ana i ngā wāhi e tika ana.
  • Ki te mahi tahi ki ētahi atu ki te waihanga i tētahi whakaari poto.
  • Ki te mahi tahi ki ētahi atu ki te whakatū i tētahi whakaari mō Pourangahua me ngā Manu Nunui a Ruakapanga, i roto i te wā poto, me te whakamahi i te iti o te rawa.
Ka Hiahiatia
  • 1 te tauira mā ia ākonga o te tuhinga whakaari mō Pourangahua me ngā Manu Nunui a Ruakapanga (4-A POURANGAHUA ME NGĀ MANU NUNUI A RUAKAPANGA-A2.PDF)
  • he pepa, he pene
  • he pōkai pepa parāone
  • he penehinu pango
  • he tēpa
  • he kutikuti
A Pourangahua Me Ngā Manu Nunui A Ruakapanga A2

  • A-POURANGAHUA-ME-NGA-MANU-NUNUI-A-RUAKAPANGA-A2.pdf
  • 610 KB
Ngā Mahi

He whakaari tēnei mō ngā manu nunui a Ruakapanga, me tā rātou kawe mai i a Pourangahua me te kūmara mai i Hawaiki ki Aotearoa. He neke atu i te kotahi te whakahuatanga i a Pourangahua i te oriori nei. Kei te whiti 1, ko ia tēnā e hoki ana ki Hawaiki, ki Parinuiterā, ki te tiki i te kūmara. Ā, i te whiti 6, e hoki mai ana ia me te kūmara, ā, he kōrero anō mōna ka horahia i reira. Ko te whakaari nei, mō tana hokinga mai ki Aotearoa.

Te pānui i te whakaari
  • Ka pānui ngātahi te katoa o te akomanga i te tuhinga o te whakaari. Whāia ēnei ture mō te āhua o te pānui i te tuhinga.
He aratohu
  • Whāia haeretia te tuhinga, ahakoa kei a kōrua ko tō kiripuaki ngā kupu kōrero, kei a wai ake rānei.
  • Kāore tētahi atu e whakaatu atu ki a koe kua tae koutou ki hea. Te tikanga, kei te whai haere te katoa i ngā kōrero, kei te mōhio kei hea ake o te whakaari tātou e haere ana.
  • Heoi anō ki te puta i a koe āu kupu kōrero, ā, e kite ana koe kāore te kaiwhakaari whai i muri i a koe i te mōhio kei a ia te rākau kōrero, kua ngaro rānei a ia, e pai ana tō tārua o ō kupu kōrero, hei āwhina, hei whakaoho rānei i a ia.
  • Āta whakaarohia tō kiripuaki, me ngā āhutanga e haere ana i te paki. Kia tika te tangi o tō reo hei whakapuaki i te kare ā-roto e rite ana.
  • Ki te tapepa koe, e pai ana. Heoi anō tāu, he tuku i te manawa kia ngā, me te tuku anō i tō/ō rārangi kōrero.
    Kia mutu te pānui tahi i te whakaari, ka noho ā-rōpū, ā, ka mahia e tēnā, e tēnā rōpū tāna ake whakaari poto, e whakaata ana i tētahi wāhanga o te paki o Pourangahua. Me here te roa o te wā kei a rātou mō tēnei mahi – ka nui te 15 meneti. Ka kawea ake ā rātou whakaari poto i mua i te aroaro o ērā atu o te akomanga. Ko tā te hunga mātaki, he whakaputa whakaaro ki tā te rōpū i mahi ai – ngā mea i pai ki a rātou, he aha hoki i pai ai; ko wai te kiripuaki tino pai, ā, he aha i pērā ai …
He whakataetae atamira
  • Wehea te akomanga kia rua ngā rōpū. Whakatakotoria te “wero” hei hāpai ake mā rātou, arā, kotahi hāora e wātea ana ki a rātou ki te whakatū i te whakaari ki te atamira.
  • Tohaina ēnei mea e whai ake nei ki ia rōpū:

–   1 te tauira o te tuhinga whakaari mā ia ākonga

–   He wāhanga roa o te pōkai pepa parāone (kia 10 mita pea),

–   He tēpa

–   He kutikuti

–   He penehinu pango

–   He pōkai tuaina
 

Ā, anei ngā tohutohu:

  • Ko tā koutou mahi, he whakatū i te whakaari o Pourangahua me ngā Manu Nunui a Ruakapanga ki te atamira.
  • Kotahi hāora kei a koutou ki te whakarite i te whakaari i mua i te tū ki te atamira ki te kawe i te whakaari ki te aroaro o tērā atu rōpū.
  • Anei ētahi mea ruarua hei āwhina i a koutou ki te whakapai i te atamira, ki te hanga kākahu, ki te hanga taonga tautoko rānei mō te whakaari. (Kei runga tata ake te rārangi o ngā mea ka tohaina.)
  • Āta whakamahia te tuhinga o te whakaari ka tohaina ki a koutou.
  • Kia tere tonu te whakarite mā wai ia mahi e kawe – ko ngā kaiwhakaari, ko te/ngā kaitohu, ko ngā ringa waihanga (hei tauira, ngā kaihanga kākahu, ngā kaihoahoa i ngā whakarākai i te atamira).
He kōwhiringa

Tērā pea me whakarite whakataetae – tonoa tētahi atu akomanga, tētahi atu pouako, te tumuaki rānei, hei kaiwhakawā. Me whakarite anō pea ngā mea ka whakawāngia, hei tauira, ko te tino kaiwhakaari; ko ngā kākahu tino pai; ko ngā whakarākai atamira tino pai, ko te aha atu rānei. 

He mahi turuki
Te wetewete i tētahi kiripuaki 
  • Pānuitia te whakaari. Matapakia ia kiripuaki. Tuhia he rārangi o ngā kiripuaki.
  • Ka kōwhiria kia kotahi te kiripuaki, ā, ka wetewetea, ka tātarihia tōna āhua e te rōpū. (Akiakingia ngā ākonga kia kimi tīwhiri i roto i te whakaari, engari me te tāpiri anō i ō rātou ake whakaaro.) Anei tētahi kiripuaki, hei tauira:
RUAKAPANGA

Ōna āhuatanga o waho

(tā te karu e kite atu ana)

Ōna āhuatanga o roto 
Kua koroua He atawhai
He kaha te tinana He tangata manaaki, he tangata marae
He pai te āhua o ōna karu – me te mea nei he tangata atawhai He tangata ka whakahoahoa ki ētahi atu
  He marere
  He tangata ka whakapono mārika ki te kupu a tētahi atu
  He tangata kimi utu mō ngā mahi hē
  • Wehewehea te akomanga kia mahi takirua, takitoru rānei ngā ākonga. Tonoa ia rōpū kia kōwhiri i tētahi kiripuaki. Ka whai whakaaro, ka matapaki, ka whakarārangi hoki ngā ākonga i ngā āhuatanga (o waho, o roto anō) o taua kiripuaki.
  • Mai i tā rātou e mōhio ana mō te kiripuaki, ka titoa he kōrero poto mā taua kiripuaki (e whai tonu ana i te paki o Pourangahua). Hei tauira, tērā pea e kōrero ana te wahine a Pourangahua mō te roa o te wā e ngaro ana tana tāne; ko Ruakapanga rānei e whakamihi ana i a Pourangahua (i mua i te hokinga mai o ana manu!).
  • Ka whakaputaina e ia ākonga āna kupu kōrero mā te kiripuaki i tīpakohia e ia ki te akomanga. 
He Huatau Aromatawai
  • Ka pānui ngā ākonga i te whakaari, ka tika anō te tangi, te piki, te heke o te reo hei whakapuaki i ngā kare ā-roto e rite ana.
  • Ka titoa e ngā ākonga he whakaari poto e whai ana i te paki o Pourangahua.
  • Ka whakatūria te whakaari mō Pourangahua me ngā Manu Nunui a Ruakapanga – me te kawe anō i ngā mahi katoa e tika ana, te mahi a te kaitohu, a ngā ringa waihanga, a te ohu whakaari anō.
  • Ka mahi tahi ngā ākonga ki te kawe i te whakaari ki tōna otinga tika i te atamira. 

Akoranga 3

He Karakia Manu
Te Whāinga Matua

He ako i ngā kōrero e pā ana ki ngā karakia ka tātakuhia kia pai ai te rere a te manu tukutuku Māori.

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga:

  • I tētahi kōrero mō ngā manu tukutuku tūturu a te Māori.
  • Ki te whiriwhiri i te kaupapa matua a tēnā, a tēnā momo karakia.
  • Ki te whakawhiti whakaaro ki tēnei mea te karakia.
  • Ki te mahi ki tētahi atu ki te tito i tētahi karakia manu 
Ka Hiahiatia
  • He hononga ki te ipurangi
  • He pepa, he pene
  • He tauira o MANU AUTE-A3.PDF
Manu Aute A3

  • MANU-AUTE-A3.pdf
  • 35 KB
Manu Tukutuku

Ko tērā taonga ka hangaia e te Māori, ka tukua kia rere, kia hoka i te rangi, ka kīia he manu tukutuku, he manu aute rānei. Ko te kupu tukutuku, i ahu mai i te tukutuku a te tangata i te aho e piki haere ai te manu ki runga.

 

Kua riro hoki ko te manu aute tētahi anō ingoa whānui mō te manu tukutuku, engari ko te tino taunga o te kupu, ko ngā manu tukutuku ka hangaia ki te kiri, ki te hiako o te rākau ko te aute tōna ingoa. He maha ngā hanga o te manu tukutuku e taea ana, engari ko te nuinga, he āhua rite tonu ki te manu.

 

Ko te manu tukutuku tētahi hanga e tūhonoa ai te rangi ki te whenua. He ara hoki hei tuku kōrero ki tētahi kei kō tata atu e noho ana, hei tauira, hei whakamōhio pea i te pā kei tua atu i tō koutou me hui tahi koutou ki te whiriwhiri i tētahi kaupapa.

 

Arā hoki ngā pakiwaitara i whai wāhi nui ai te manu tukutuku ki ngā āhuatanga i pā, inā koa a Tāwhaki i mahi ki te whai atu i a Tangotango ki te rangi, a Rahi i whakamahi manu tukutuku ki te aru i a Te Ara, a Māui i whakaangi manu aute kia rere ai ia i runga ake o te whenua.

 

He wāhi anō kei te manu tukutuku i roto i ngā mahi taha wairua. Nā Māui i whakahau ngā hau ki tana manu aute, ā, i ngā ringaringa o te tohunga nui, whakamīharo ana ngā mahi ka oti i te manu aute. Māna, mā te manu tukutuku e tohu mehemea ka whaihua te whakaeke a te ope taua, mehemea he whenua e wātea ana kia whakanōhia, ā, koia hoki tētahi ara e whakawhiti kōrero tahi ai ētahi hapū, ētahi iwi.

 

Ko te tikanga i mua, kia karakia te tangata koia kei te whakarere, kei te whakaangi i tana manu. Ko tētahi ingoa mō ēnei tū karakia ko te turu manu. Mā te turu manu e tika ai te rere a tō manu.

 

Anei tētahi turu manu i tuhia e Te Peehi i Te Teko. Nā Hāmiora Pio, o Ngāti Awa, te turu manu nei.[1]

 

Piki mai, piki mai

Te mata tihi o te rangi,

Te mata taha o te rangi,

E ko koe

Kai whaunumia e koe

Ki te kawe tuawhitu

Ki te kawe tuawaru

Tahi te nuku, tahi te rangi,

Ko te kawa i hea?

Ko te kawa i taumata āio

I taumata raha

Kawa i te rangi—e

Pikitia e koe ki tō matua, ki a Hākuai

Ki tō tupuna, kia Rehua i te rangi—e.”

Ētahi hononga pai

He nui ngā kōrero kei Te Ara mō te manu aute.

http://www.teara.govt.nz/mi/photograph/5285/aute

Manu tukutuku – Collections Online – Te Papa

http://collections.tepapa.govt.nz/exhibitions/ritaangus/Artworks.aspx?irn=368

Te manu tukutuku, the Māori kite/Christchurch Libraries

http://my.christchurchcitylibraries.com/maori-te-manu-tukutuku/

New Zealand in History – Traditional Māori Sports & Games

http://history-nz.org/kite.html

Ngā Mahi
  • Whakatakina atu te kaupapa nei, te manu tukutuku, ki ngā ākonga. Pānuitia atu tēnei paki poto mō te manu tukutuku me te karakia. 

Ki ētahi iwi, ko te piki a Tāwhaki ki te toi o ngā rangi ki te tiki i ngā kete o te wānanga, mā runga manu aute tūturu nei (arā, he mea hanga ki te hiako o te aute). Ka topa ia ki te rangi me te karakia haere anō, engari ka tono tana hoariri, a Tamaiwaho, i tana kaiāwhina, i a Hākuai, kia tuku karakia e pakaru ai te manu aute a Tāwhaki. Ka utua e Tāwhaki tērā karakia ki tāna ake hei whakarewa anō i tana manu ki runga. Engari ka karakia anō ko Hākuwai, ka taka anō ko Tāwhaki. Heoi anō, ka roa ā, ka kake haere anō a Tāwhaki i te maunga, ka patua e ia a Tamaiwaho.[2]

  • Kōrero tahi ki ngā ākonga mō te karakia, ngā kaupapa i karakia ai ngā tūpuna, ā, he aha anō pea te hāngai o te manu tukutuku me te karakia manu i ēnei rā. 
  • Ka ohia manomano te akomanga hei aha/mō wai ngā karakia. Ko ētahi whakautu e taea ana: hei tapa i te pēpē, hei whakamana i te moe a te tokorua, hei inoi kia manaakitia, kia toa te kapa hākinakina, hei inoi kia tau te rangimārie ki te whenua, ki te iwi, hei whakanui i a Matariki.
  • Matapakia ko ēhea ngā momo karakia tērā pea e tika ana mō ia kaupapa. Me titiro anō ki ētahi o ngā karakia e mōhio kē ana rātou.
  • Ka tirohia tētahi/ētahi karakia e mōhio ana te akomanga. Ka tautohua ōna wāhanga motuhake. Me arotahi ki te momo reo ka whakamahia. Arā pea, ko te reo whakaahua me te reo tohutohu ētahi ka kitea nuitia.
  • Ka mahi takirua ngā ākonga ki te tito i tā rāua ake karakia manu. (Taihoa ka hangaia ā rātou ake manu tukutuku.) 
    Akiakingia ngā ākonga kia whakamahi i ētahi rerenga kōrero e rima neke atu rānei, ko te reo whakaahua te momo reo o roto. Tērā pea he kupu whakarite anō kei roto. Hei tauira, ‘ānō nei he whetū e kanapa mai ana’.
  • Ko te karakia ka titoa e ia tokorua, ka tākina i mua i tā rāua tahuri ki te hanga i tā rāua ake manu, ina oti mai te manu, ina whakaaturia hoki tā rāua manu ki te akomanga/kura.   
  • Ka tukuna te karakia i mua i te aroaro o te akomanga, o ngā hoa.
He Huatau Aromatawai
  • Ka ako ngā ākonga i te/ngā karakia e pā ana ki te manu tukutuku.
  • Ka tito, ka taki ngā ākonga o ā rātou ake karakia mō ngā manu tukutuku ka hoahoaina e rātou.
  • Ka tukuna te karakia i mua i te aroaro o ngā hoa. 

Akoranga 4

Te Hanga Manu Tukutuku
Te Whāinga Matua

He ako i ngā kōrero mō ngā manu tukutuku Māori tūturu, he ako hoki me pēhea te hanga i te taonga nei. 

Ngā Koronga Ako

E ako ana te ākonga:

  • Ki te rangahau kōrero mō ngā manu tukutuku tūturu.
  • Ki te mahi tahi ki tētahi atu ki te hoahoa, ki te hanga i tētahi manu tukutuku tūturu.
  • Ki te whakamārama ki ngā hoa, ki ētahi atu rānei i te kura, i pēhea tā rāua waihanga i te manu tukutuku, tā rātou tuku anō hoki i te manu kia rere. 
Ka Hiahiatia
  • He hononga ki te ipurangi
  • He pepa, he pene
  • Ngā mea e tika ana hei hanga manu tukutuku tūturu – he kākaho, he raupō, he harakeke, he momo aho (ngā mea rānei hei hanga manu tukutuku kāore i tūturu –  he pū kāpia, he tēpa, he nūpepa, he pepa parāone, he aha atu)
    Te pukapuka, Te Manu Tukutuku, the Māori Kite (Steele Roberts, 2001), nā Bob Maysmor i tuhi.
Ngā Mahi

He huhua tonu ngā pae tukutuku he kōrero, he whakaahua, he kiriata, he tohutohu kei reira mō te waihanga manu tukutuku tūturu.

 

Arā hoki ētahi kura kua hopukina ā rātou kaupapa mahi manu tukutuku. Ahakoa kei te reo Pākehā, ka pai tonu pea hei ārahi i te pouako. Anei ētahi:

 

–   Ruapehu REAP – How to make Manu Tukutuku

https://youtu.be/C-f4MVvcmLk

–   Room 3’s Manu Tukutuku

https://youtu.be/AwdSrLhEbOU

  • Hei tīmata i te akoranga, kimihia he ākonga e whakaae ana māna e taki te karakia i titoa e ia i te akoranga o mua atu. 
  • Ka mahi takirua (ko aua takirua tonu i tito i ngā karakia i te akoranga o mua atu) ki te kawe i ēnei mahi:
  • He titiro ki ngā whakaahua o ngā momo manu tukutuku Māori o mua, me te kōrerorero i ngā wāhanga o te manu, te rahi, te rerekē o ngā hanga e taea ana, me ngā āhuatanga whāiti o tēnā, o tēnā.
  • He tūhura i ngā momo mea i whakamahia hei hanga i ngā manu, me ngā whakaaro, ngā kaupapa rānei i kawea e tēnā, e tēnā momo manu tukutuku.
  • He rangahau i pēhea te hanganga o ngā manu tūturu, i pēhea hoki te whakaangi, he aha ngā kaupapa i hangaia ai, he aha anō i noho taonga ai ki te Māori.
  • He ohia manomano i ētahi whakaaro e hiahia ana rāua kia whakaataria, kia kawea e tā rāua manu, he tuhi kōrero, whakaahua mō te ara waihanga, tae atu ki ngā rawa ka whakamahia, ngā tikanga waihanga, me ētahi atu taipitopito kōrero e rite ana. 
  • Matapakia ngā rawa i whakamahia i ngā rā o mua, e wātea tonu ana ki a tātou i ēnei rā. Hei tauira, ko te kākaho hei mahi i te anga, ko ngā rau o te raupō ka tuituia tahitia hei kiri mō te manu, ko ngā io harakeke ka herea tahitia hei aho here i ērā atu wāhanga o te manu, hei mahi hoki i te taura tukutuku.
  • Me mahi kia riro mai ēnei rawa tūturu pēnei i te raupō, i te harakeke, i te kākaho, i te mānuka, i te hurumanu, ina taea. Engari ki te kore e taea, ka mahi tahi ki ngā ākonga ki te whiriwhiri he aha ētahi atu rawa o ēnei rā e pai ana, pēnei i te tuaina, i te pepa, i te kirihou, i te pamupū. Ka taea hoki te pōkai nūpepa hei hanga toko mō te anga.
  • Ko tētahi momo manu hei whakaaro ake mā ngā ākonga, ko te manu taratahi, ko tōna ingoa i ahu mai i te raukura, i te hihi rānei e puta ake ana i tōna pito whakarunga. (tirohia te hononga i raro nei).
  • Ko ngā tikanga waihanga me ngā rawa e whakamahia, kei te āhua tonu o te manu ka kōwhiria e ngā ākonga hei hanga mā rātou.

He rawe te pukapuka a Bob Maysmor, Te Manu Tukutuku, the Māori Kite (Steele Roberts, 2001), He tino āwhina kei ēnei whārangi nei:

–   Te manu taratahi (wh. 104).

–   He whakaahua o te horewai (wh. 41).

–   Te manu pātiki (wh. 44).

–   Te manu tangata nei te hanga (he kāhu, he pākaukau hoki ētahi ingoa mō ēnei) (wh. 42 me te 43).

  • Kia oti tētahi momo te whiriwhiri, anei ngā mahi mā ia tokorua:
  • Te tuhi i tōna hanga, me te tāpiri whakamārama poto mō te momo rawa e hangaia ai tēnā me tēnā wāhanga, ngā tikanga waihanga, me ētahi atu kōrero whāiti ka āwhina i te hanganga.
  • Te kohi i ngā rawa, te whakamātau i ngā momo aho me ngā momo here, te mahi i ngā aho, te aha atu.
  • Te hanga i te manu tukutuku me te whakamātau i tōna kaha ki te rere – hei whakamātau tuatahi, me nanao atu te tāhu/toko o waenganui, ka whiu (kia ngāwari nei) i te manu ki mua. Ki te āhua tika te ahu whakamua, me te paku rewa anō ki te hau takiwā, kua rite, me here atu tōna taura tukutuku. Ki te kore, me whiriwhiri kei hea te raruraru, i kore ai e tautika te rere, ka mahi ki te whakatika.
  • Ina tautika te rere a te manu, ka herea atu ngā aho (te aho i waenga i ngā tapa e rua o te manu, me te aho tukutuku) ā, ka kawea ki waho hei whakaangi ki te rangi. (Kia maumahara anō rātou ki te taki i ā rātou karakia manu i mua i te tuku i te manu.)
  • Ko te whakaangi i te manu hei tīmatanga pea mō te āta tirotiro i ngā momo nekeneke o roto i tēnei mea, te rere. Ka taea anō te kuhu atu ki roto i ngā mahi kanikani.
Te Manu Taratahi
Ka hiahiatia
  • He raupō
  • He kākaho – ko ētahi e mau tonu ana te wāhi huruhuru o runga, ko ētahi he huruhuru kore.
  • He io harakeke kua hāpinetia, he aho, he tuaina rānei.
Ngā tohutohu

Ki te whāia tēnei hononga ki Te Ara, kei reira ētahi hoahoa me ētahi tohutohu mō te hanga manu taratahi.

http://www.teara.govt.nz/en/diagram/5294/how-to-make-a-manu-taratahi

He Huatau Aromatawai
  • Ka tākina e ngā ākonga ngā karakia i titoa e rātou i ōna wā anō e tika ana - i te rangahautanga, i te hanganga, i te wā anō ka tukua kia rere.
  • Ka whakawhiti kōrero ngā ākonga mō tā rātou waihanga manu tukutuku; te whakarite, te whāwhā i ngā rawa, me ngā tikanga waihanga. Ka kōrero anō i ngā whakaaro e kawea ana e ā rātou ake manu, me ā ētahi atu. Tērā pea ka matapaki anō i ngā kaupapa i tahuri ai te tangata ki te hanga manu tukutuku i te takanga o te wā, i Aotearoa, i tāwāhi anō.  
  • Ka whakaaturia ngā manu tukutuku a ngā ākonga ki ngā tamariki i ngā akoranga o raro iho, me te whakamārama atu i whakamahia ngā rawa māori hei hanga i ngā manu tukutuku tūturu.
  • Ka whāia ko te arataki a te tuakana i te teina hei āwhina i ngā ākonga nohinohi ki te hanga i ā rātou ake manu tukutuku. 

 

[1] Journal of the Polynesion Society, Elsdon Best

TE MANU AUTE. From Hamiora Pio of Ngati-Awa kei Te Teko.

http://www.jps.auckland.ac.nz/document?wid=424&page=0&action=searchresult&target=

[2] Bob Maysmor. 'Kites and manu tukutuku - Manu tukutuku – Māori kites', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, updated 13-Jul-12. (Translated by Hēni Jacob.)

http://www.TeAra.govt.nz/en/kites-and-manu-tukutuku/page-1