Kati

Tū Ihi Rangi

Te whakatōmene i te ngaruru mā te kōrero ki ngā kaiaka tokotoru o Aotearoa.

He rauemi tēnei e whakaputa tahitia ana e Te Tāhūhū o te Mātauranga rātou ko Te Komiti Taumāhekeheke o te Ao ki Aotearoa.

Hei Whakatau

Wairangi Jones, kaumatua

Hei Whakatau - Wairangi Jones

Download
  • mp3
  • 3.4 MB
Audio Transcript
Takina te kawa
Ko te kawa tuatahi
Takina te kawa
Ko te kawa tuarua
Ko te kawa tuatoru
Ko te kawa tuawhā
Ko te kawa tuarima
Ko te kawa tuaono
Ko te kawa tuawhitu
Ko te kawa tuawaru
Ko te kawa tuaiwa
Ko te kawa tuangahuru
Takina te kawa
Ko te kawa mā wai?
Ko te kawa mā Tu Ihi Rangi
Kia puta ki te whai ao, ki te ao mārama
Ko māia e, Tāwhiwhiōrongo
Whano, whano,
Tū mai te toki
Haumi e, hui e
...taiki e!

E te tini o ngā tāngata kua riro atu ki raro ki Te Reinga hāere, oti atu rā. Waiho mā mātou e auē taukuri atu. E nga maunga rangatira e tū nei hei tuarā mō ngā ihoiho whakaheke, e ngā wai pounga hoe o ō tātou tūpuna, e ngā whare kōrero e tū nei hei kanohi mō ngā iwi, e ngā marae tītakahanga o kui mā, o koro mā, tēnei ka mihi.

Nau mai, hāere mai, rarau mai rā ki tēnei whare kōrero e tūtaki ai ngā toki hākinakina, he pukenga, he mātanga, ko te putanga o te tangata ki te whai ao, ki te ao mārama. Tomokia te whare!

Ka kōrero ngā kaiaka mō te hauora

Mātakina ngā ataata i raro iho, ā, whakamahia te hoahoa wharenui kia whakatōmenengia tahitia me ō ākonga ngā mahinga kounga mō te hauora. 

Portia Woodman – kaiwhutupōro

Kanah Andrews-Nahu – kaihiki

Jordan Ngatai – kaipoitūkohu

Whare Tapawhā

He rite tonu te whakamahi i te wharenui kia tohua ngā ahunga e whā o te hauora Māori. Mā te whakaritenga o te wharenui e oti i a tātou te kitea te whai tikanga o ia pātū e ora pai ai, e taurite hoki ai tātou 

I a tātou e whakarongo ana ki ngā kaiaka e kōrero ana, he mārama te kite he nui ake ā rātou angitu i te tinana pakari noa. He ōrite ki ia kaiaka te hirahira o tōna tuakiri, te hauora o tōna whānau, me tōna ake kaha ā-hinengaro ki tō tōna ara whai kairangi.

Whare Tapa Wha

Whakatōmenengia te Whare Tapawhā ki raro iho. Ki ia pātū, ki ia āhuatanga hauora rānei, he momo mahinga mā ngā pouako e whakamahia tahitia me āna ākonga kia whakatōmenengia tō rātou ake hauora me tana hāngai ki ngā ataata.

Tīkina ake katoatia ngā tuhinga pouako

  • nga-tuhinga-pouako-v2.pdf
  • 226 KB

Ngā hononga marautanga

E toru ngā takune e pakiakatia ana e Tū Ihi Rangi:
  1. He ara torowhānui ki te hauora
    Ka whakaaturia te hauora hei mea tinana-katoa, ā, hei mea e whakawhanake tahitia ana me ngā tāngata katoa i tō tātou ao.
  2. Ngā whakahokinga hohe
    He mea tino hira ki Tū Ihi Rangi ngā whakahokinga hohe. Ka whakatinanatia e ngā mahinga ngā uara Taumāhekeheke e toru, arā ko te Kairangi, te Whakaute, me te Whakahoahoatanga, mā te whakawhanake i te aumangea, te tuakiri, me te kiritau i ngā ākonga whai hononga ahurea kaha.
  3. Ngā tōmenetanga anga ā-mua
    E whāngaitia ana e Tū Ihi Rangi ngā āhuatanga e tika ana mō ngā ākona e oti i a rātou te whakaaro mō ngā wero taumaha o te hauora, e pēhea nei e whakaatu mai ana i ō rātou oranga, ā, me ngā mahi ka taea e rātou ēnei te whakatau, heoi i runga tonu i te haumaru me te puāwaitanga.
 Te Marautanga o Aotearoa

E homai ana e Tū Ihi Rangi te tautoko mō te whakaako me te akoranga kounga hoki ki te Hauora i roto i te Wāhanga Ako o Te Marautanga o Aotearoa.

Ka whakatōmenetia katoatia ngā whenu e whā o o ngā wāhanga ako:

  • Waiora – Te hauora me te whanaketanga whaiaro
  • Koiri – Ngā momo nekehanga me ngā pūkenga neke
  • Taiao – Hauora me te taiao
  • Tāngata – Ngā tāngata me ngā hononga

Ka ranga i ngā tira wairua, te reo Māori, ngā tikanga me ngā kawa, tae rā anō ki ngā uara me ngā whanonga.

Ka whakatōmenetia e Tū Ihi Rangi ngā uara Māori taketake:

 

  • te matapopore i te whānau, te hapū, me te iwi, me te whakatuwhera i te kūaha ki te ao Māori
  • te mōhio ki te tuakiritanga me ngā orokohanga; ngā hononga whakapapa
  • te mahi tahi me ngā aropā, ā, ki ngā rōpū hoki.

 

E homai ana e Tū Ihi Rangi te kaupapa nei e oti i a ngā ākonga te whakawhanake i ngā uara me ngā waiaro:

  • e whakamāia ake ana mā te ngākau pono, te manaakitanga, me te āiotanga.
  • e mārama ai te whakaatu i te tuakiri, te paerangi o te mataara whaiaro, me te kiritau
  • o te aroha me te whai whakaaro ki ngā hoa, me te whānau o te kura
  • e anga atu ana ki te tōmina kia whai wāhi 
  • o te māramatanga, te mataara, me ngā pūkenga ako ki ngā tini kaupapa hei huarahi ki te ao mārama
  • e āwhinatia ana kia tautohua, kia mārama ki ō rātou ake uara, ki ō rātou ake whakapononga.

He kaupapa a Tū Ihi Rangi mā ngā ākonga, e oti i a rātou te mārama ki ngā uara ki te ao whānui:

  • e mihia ngā tāngata, ahakoa ko wai, nō hea, pēhea raini te hanga
  • e whakaute ana i te mana me te wairua o ia tangata, o ia whānau, tae rā anō ki ngā wā kei te rerekē ki tō rātou ake.

Ngā mihi

He tōmina nō mātou kia mihia ngā pouako rātou ko ngā ākonga e whai ake nei i tō rātou mātauranga, pūkenga, mahi tahi, me te whakapau kaha.

Nā ēnei a Tū Ihi Rangi i whakaputa:

 

  • Kararaina Luke, Tumuaki ki Te Ara Whānui Kura Kaupapa Māori
  • Api Nathan, Kura o Otari, kaiwhakahaere ara rūmaki reo Māori
  • Erena Tapiata, Te Kura Kaupapa Māori o Ngā Mokopuna
  • Kahu-Rangi Watene, Kaitohutohu, Te Uepū Reo Māori
  • Rawiri Hindell rātou ko Maikaere Waugh, ko Rongomaiwahine Vercoe, ko Anahera Scott, –  pouako ki Te Ara Whānui Kura Kaupapa Māori.

 

Ngā hopunga ā-oro
  • Ngā ākonga nō Te Ara Whānui Kura Kaupapa Māori e arahina e Te Rangingahina Moeahu i te rakuraku
  • Taiarahia Wharepapa
  • Whetu Eparaima Olsen
  • Tyla Robb
  • Praize Butler-Gemmell
  • Pius Rihari-Moeau
  • Koru Rangiaho-Katipa
  • John Kelly